Machteloos verweer VWS tegen kritiek op tabaksbeleid

27 mei 2015

De overheid is verantwoordelijk voor de 20.000 doden die jaarlijks het gevolg zijn van roken in Nederland. Dat stelt Wanda de Kanter in een interview met Frénk van der Linden in Brandpunt van 26 mei. Longarts De Kanter is voorzitter van de Stichting Rookpreventie Jeugd. Het ministerie van Volksgezondheid reageerde met een opsomming van wat staatssecretaris Van Rijn doet om dat aantal te verlagen. Hieronder punt voor punt een analyse van de genoemde maatregelen.

In een reactie die is gepubliceerd op de website van de actualiteitenprogramma Brandpunt naar aanleiding van de uitzending van afgelopen dinsdag, schrijft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) dat staatssecretaris Van Rijn de afgelopen drie jaar 'vol [heeft] ingezet op preventie: voorkomen dat jongeren beginnen met roken. En voorkomen dat mensen meeroken.'

Uit het daarop volgende rijtje beleidsmaatregelen blijkt dat zijn inzet vooral een machteloze opsomming van weinig doeltreffende maatregelen is, die slechts voortkomen uit Europees beleid of aanhaken bij initiatieven van derden. Echt effectieve maatregelen zoals een forse verhoging van accijnzen, het terugbrengen van het aantal verkooppunten – sigaretten de supermarkt uit – en gerichte en doeltreffende campagnes ontbreken. Een puntsgewijze reactie:

• Tabak mag sinds januari 2014 niet meer verkocht worden aan jongeren onder de 18. Verkopers die dat wel doen, kunnen daar flink voor gestraft worden.

Deze maatregel is door de tabaksindustrie zelf naar voren geschoven. Daardoor kon de staatssecretaris hem zonder problemen invoeren, iedereen was het er over eens. De tabaksindustrie kon zo laten zien dat zij echt tegen jeugdroken is, ondertussen wetend dat een leeftijdsgrens roken alleen maar spannender maakt en dat zo'n grens met 60.000 verkooppunten en maar een handvol controleurs in de praktijk eenvoudig is te omzeilen. In vergelijking met een echt effectieve maatregel als een forse verhoging van de accijnzen is het stellen van de leeftijdsgrens een wassen neus.

• Scholen vervullen een belangrijke voorbeeldfunctie, want jongeren roken hun eerste sigaret vaak op het schoolterrein. Staatssecretaris van Rijn zet in op structurele preventie via de Gezonde School. Op de korte termijn gaat hij samen met de onderwijsraden, GGD-en, Trimbos Instituut en het Longfonds nog extra inzetten op het 100% rookvrij maken van alle scholen in het primair onderwijs, voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Van de scholen in het voortgezet onderwijs is inmiddels 50% rookvrij.

Rookpreventie is slechts een onderdeel van het boterzachte programma De Gezonde School dat al in 2010 door het RIVM Centrum Gezond Leven is opgezet. Scholen die met steun van die programma aan 'gezondheid werken' worden beloond met een vignet Gezonde School. Het rookvrij maken van schoolpleinen is mooi, maar kan moeilijk op het conto van de staatssecretaris worden geschreven.

• Jaarlijks gaat een miljoen euro naar een massamediale campagne die roken onder jongeren moet denormaliseren.

Een miljoen euro voor een massamediale campagne is zo weinig dat die zelfs op internet niet is te vinden. Of wordt hier de lachwekkende NIX18-campagne bedoeld? Het commentaar dat de 16-jarige Djinn op die campagne gaf spreekt boekdelen: 'Heel saai. Ik mis een campagne die gericht is op kinderen, op ons.'

• Voor alle horecagelegenheden geldt sinds dit jaar een eenduidig rookverbod.

Nadat dit door Clean Air Nederland via de rechter was afgedwongen. Met de uitspraak van de Hoge Raad in zicht, besloot Van Rijn de uitzondering op het rookverbod voor kleine cafés die door zijn eigen minister Schippers was gemaakt terug te draaien. Maar hij werd voortijdig ingehaald door de rechter.

• Er geldt al lange tijd een streng reclame en sponsorverbod.

Niet echt een maatregel waar het huidige kabinet zich op kan voorstaan. Sterker nog, het laat de tabaksreclamewanden die de uitstalling van sigaretten in supermarkten vormen ongemoeid. Net als bijvoorbeeld de sponsoring door tabaksproducent JTI van schoonmaakacties op de stranden van Nederland.

• Mensen die willen stoppen kunnen sinds 2013 weer rekenen op volledige vergoeding via de Zorgverzekeringswet. En jaarlijks wordt in oktober een 'Stoppen Met Roken'- campagne gevoerd.

De vergoeding is heringevoerd nadat een storm van protest was opgestoken over het feit dat minister Schippers, die aanvankelijk over het tabaksdossier ging, die vergoeding uit het pakket had geschrapt. De Stoptober-campagne is in 2014 op initiatief van Alliantie Nederland Rookvrij, KWF Kankerbestrijding, Hartstichting, Longfonds, GGD GHOR Nederland en Trimbos-Instituut overgenomen uit Engeland. VWS sloot zich hierbij aan.

• Er komen maatregelen op het terrein van de e-sigaret met en zonder nicotine. Dat betekent in de praktijk ook dat de e-sigaret, shishapen, niet meer verkocht mag worden aan jongeren onder de 18.

Dit is een maatregel die voortvloeit uit de herziening van de Europese Tabakproductenrichtlijn die vorig jaar werd aangenomen.

• In 2016 volgen meer maatregelen die onder meer de aantrekkelijkheid van tabaksproducten, ook met het oog op jongeren, verder inperken. Denk aan grote afschrikwekkende foto's op pakjes, een verbod op smaakjes als vanille en een verbod op kleine, goedkopere pakjes. Nederland is actief aan de slag met de implementatie van de Europese Tabaksproducten Richtlijn.

Allemaal Europese regelgeving waarvan inderdaad mag worden verwacht dat de regering daar actief mee aan de slag is. De richtlijn moet over precies een jaar zijn ingevoerd.

• In de tussentijd houdt van Rijn de vinger aan de pols. Zet de trend dat jongeren, ook die van 16 en 17, minder roken inderdaad door? En vooral ook hoe zit het met de naleving bij de verkooppunten. Zo is de slaagkans met name bij tabaksautomaten heel groot. Als dat niet beter wordt, neemt hij extra maatregelen.

Een bewindsman die de vinger aan de pols houdt en die wil afwachten of de slaagkans bij tabaksautomaten vanzelf afneemt, dat klinkt weinig daadkrachtig. De uitbreiding van het team van tabakscontroleurs van de NVWA van 20 naar 37 fte in 2014 maakte ook al weinig indruk.

• Het is hoopvol dat het aantal rokers nog steeds aan het dalen is. Het afgelopen jaar daalde het aantal van 25% in 2013 naar 23% in 2014 (Continue Onderzoek Roken 2014). En ook bij jongeren zien we een positieve trend. In tien jaar tijd (tussen 2004 en 2013) is het aantal jongeren tot en met 19 jaar dat de afgelopen 4 weken heeft gerookt gedaald van 24% naar 16%. Het aantal dagelijkse rokers nam in diezelfde af periode van 15% naar 9% (Roken Jeugd Monitor 2013). Verwacht wordt dat deze trend verder doorzet.

Aan het beleid van deze regering kan die daling niet worden toegeschreven. Sterker nog, meer gedifferentieerde cijfers laten zien dat het roken onder bepaalde groepen jongeren nauwelijks is gedaald of zelfs is toegenomen. Zie ook het Nationaal Kompas Volksgezondheid.