Aangifte tegen de tabaksindustrie: een overzicht

17 november 2017

Ruim een jaar geleden deed advocaat Bénédicte Ficq namens twee longpatiënten en Stichting Rookpreventie Jeugd aangifte tegen de tabaksindustrie. Dit stuk geeft een overzicht van de aanloop naar die aangifte en de ontwikkelingen daarna.

Door Bas van Lier

‘Ik kan deze strijd niet in m’n eentje voeren en eerlijk gezegd weet ik niet of ik er volgend jaar nog ben. Maar ik doe dit voor mijn kinderen en hoop dat iedereen mij wil helpen.’ Dat zei Anne Marie van Veen (destijds 43 jaar, moeder van 4 kinderen en longkankerpatiënt) op 28 april 2016 in het tv-programma RTL Late Night. In die uitzending kondigde zij samen met strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq aan dat zij een aangifte tegen de tabaksindustrie voorbereidden wegens levens- en mishandelingsdelicten en het opzettelijk benadelen van de gezondheid. 

Een jaar eerder, op Wereld Niet Roken Dag, was Van Veen bij de première van de documentaire ‘De Vervangers’. In die documentaire legt Erwin Kleinjan de onderliggende processen bloot waarmee de tabaksindustrie de aantrekkingskracht van tabak op kinderen in stand weet te houden. Die kinderen moeten namelijk, om het businessmodel van de tabaksindustrie in stand te houden, de 20.000 rokers vervangen die jaarlijks in Nederland sterven aan hun verslaving

Mede onder invloed van de film, die in opdracht van Stichting Rookpreventie Jeugd was gemaakt, kwam Van Veen tot de conclusie dat ze haar kinderen wilde beschermen tegen de malafide praktijken tabaksindustrie. Ze besefte ook dat ze dat onmogelijk in haar eentje zou kunnen. Tijdens een ontmoeting met longarts Wanda de Kanter, voorzitter van Stichting Rookpreventie Jeugd, enkele maanden later, stelde deze voor Van Veen in contact te brengen met strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq, die lid is van het Comité van Aanbeveling van de stichting, om een aangifte tegen de tabaksindustrie voor te bereiden.

Sick of Smoking

Onder aanvoering van De Kanter zette Stichting Rookpreventie Jeugd daarop een proces in gang dat uiteindelijk zou leiden tot de aangifte die op 29 september 2016 bij het Openbaar Ministerie werd afgeleverd. Strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq werd benaderd en toen zij na een verkennend onderzoek voldoende aanleiding zag om de zaak op zich te nemen begon een maandenlange voorbereiding van het project.

Om zoveel mogelijk publieke steun te verwerven werd de grassroots beweging Sick of Smoking opgetuigd. Vanaf het moment van lancering, op 28 april 2016, is de website sickofsmoking.nl het middelpunt van de actie. De website wordt gebruikt om informatie over de aangifte tegen de tabaksindustrie te verspreiden en om steunbetuigingen te verzamelen. Via een stemknop kunnen mensen hun steun uitspreken, wat daags na de lancering al bijna 12.000 mensen deden. Inmiddels hebben ruim 24.000 mensen hun steun gegeven.

Mensen kunnen de zaak ook ondersteunen met naam, foto en een persoonlijke motivatie, wat begin mei al 2.000 mensen deden en tot nu toe enkele duizenden. Onder hen Charlotte Köll die haar motivatie scherp onder woorden bracht: ‘Drugsdealers en moordenaars moeten de bak in, waarom wordt de tabaksindustrie beschermd en niet de burger?!’ En Wil de Jong schreef: ‘Een zachte aanpak van de tabaksindustrie helpt te weinig. Tijd voor actie “harde” actie.’

De website riep ook ziek geworden rokers op om zich aan te sluiten bij de aangifte. Dat deden tot nu toe zo’n 2.000 mensen.

Publicieitsgolf

De lancering van Sick of Smoking en de aankondiging van de aangifte zorgde voor een golf van publiciteit. Niet verwonderlijk, omdat het wereldwijd voor het eerst is dat de tabaksindustrie strafrechtelijk wordt aangepakt. Civiele zaken, waarin zieke rokers of hun nazaten schadevergoeding eisten, zijn er veelvuldig geweest, meestal met een veroordeling van de tabaksindustrie tot gevolg. Maar een strafzaak waarin de sigarettenmakers worden vervolgd voor planmatige overtreding van de wet, is nog niet eerder vertoond.

Advocaat Bénédicte Ficq ziet daar echter alle aanleiding toe, zo legde zij bij de aankondiging van de zaak uit: ‘Als iemand zijn kinderen elke dag een lepeltje rattengif voert, dan is het helder dat zo iemand wordt vervolgd voor moord. De tabaksindustrie doet niet anders. Die levert vergifstengels die zo zijn gemaakt dat mensen het vergif gemakkelijk kunnen inhaleren. Uit het design van de sigaret blijkt dat de industrie willens en wetens, dus met voorbedachten rade de gezondheid van mensen wil schaden.’

Toevoegingen

Van vele kanten kreeg Ficq bijval in haar zienswijze. ‘In eerste instantie had ik mijn aarzelingen over de aanklacht’, zei emeritus-hoogleraar intellectuele geschiedenis Frank Ankersmit in Trouw. ‘Wie rookt, zou in principe moeten weten wat hiervan de risico's zijn en is zelf verantwoordelijk voor zijn gedrag. En toch is er een interessant aspect aan de zaak: de toegevoegde stofjes. Tabaksfabrikanten voegen allerlei stofjes toe die de sigaret verslavend maken. Dat doen ze doelbewust, want het betreft een toevoeging, iets wat niet vanzelf al in de tabak zit. Dat is een wezenlijk verschil met bijvoorbeeld alcoholische dranken. Die kunnen ook een verslavende werking hebben. En toch kan je een wijnboer of bierbrouwer moeilijk verwijten dat hij alcohol in zijn dranken stopt. Iedereen weet immers dat bier en wijn alcoholische dranken zijn.’

Insider Wigand  

De aanklacht tegen de tabaksindustrie krijgt een extra impuls als de Amerikaanse chemicus en klokkenluider Jeffrey Wigand (The Insider) naar Nederland komt. Wigand, voormalig werknemer van de tabaksindustrie maar daar sinds 1994 een fel bestrijder van, deed een boekje open over de praktijken van de industrie.

Volgens Wigand heeft de tabaksindustrie wetenschappers in dienst om het gedrag van kinderen te bestuderen zodat ze die aan het roken krijgen, vertelde hij ook aan EenVandaag. De industrie doet er ook alles aan om sigaretten zo lekker én verslavend mogelijk te maken. Wigand: ‘De huidige sigaretten zijn een geraffineerde methode om de stof nicotine over te brengen. Om die nicotine lekker te laten smaken stoppen ze er meer dan 620 additieven in. Een categorie daarvan zijn stoffen die er meer smaak aan geven en het makkelijker maken om te roken. Ze zorgen dat de hoestreflex wordt onderdrukt en roken soepeler gaat.’

Sjoemelsigaret

Wigand onthult verder aan Ficq en haar team hoe de tabaksfirma’s gaatjes in de filters van sigaretten maken om officiële metingen van schadelijke emissies te saboteren. Door de voor het blote oog vrijwel onzichtbare gaatjes in de filters wordt in de meetmachines extra lucht aangezogen. Daardoor meten die machines lagere waarden dan rokers in werkelijkheid binnen krijgen. Die sluiten, laat Wigand zien, die gaatjes tijdens het roken namelijk af met hun mond en vingers. Rokers krijgen daardoor 2 tot 3 keer zoveel schadelijke stoffen binnen.

Als de testmachines van controle-instituten als het RIVM dus waardes meten die net onder de maximaal toegelaten emissiewaarden voor teer, nicotine en koolmonoxide (TNCO) blijven, dan krijgen rokers dus 2 tot 3 keer die maximale hoeveelheid binnen. Dat maakt de sigaret in zijn huidige vorm tot een illegaal product, concludeert Ficq. Voor de duidelijkheid: alle filtersigaretten zijn voorzien van die ventilatiegaatjes. Alle filtersigaretten zijn dus ‘sjoemelsigaretten’.

Het is niet verwonderlijk dat vooral dit gaatjesbedrog brede aandacht krijgt in de publiciteit rond de aangifte, die op 29 september 2016 dan eindelijk een feit is. Vier tabaksfabrikanten die actief zijn in Nederland, Philip Morris International, British American Tobacco, Japan Tobacco International en Imperial Tobacco Benelux, wordt in de aangifte poging tot moord cq. doodslag en/of poging tot zware mishandeling met voorbedachten rade en/of poging tot opzettelijke benadeling van de gezondheid met voorbedachten rade verweten. Ook is er sprake van valsheid in geschrifte.

De aangifte van 30 pagina’s plus bijlagen stelt dat de tabaksindustrie willens en wetens sigaretten door toevoeging van honderden additieven extra verslavend maakt waardoor beginnende rokers snel verslaafd raken en de verslaving van bestaande rokers in stand wordt gehouden. Daarnaast maakt de industrie dus die gaatjes in de filters om testmachines te bedotten.

Partijen sluiten zich aan

De aangifte wordt in eerste aanleg door Ficq gedaan namens Anne Marie van Veen, de dan 66-jarige COPD-patiënt Lia Breed en Stichting Rookpreventie Jeugd. In de loop van de maanden daarna sluiten zich steeds meer organisaties bij de zaak aan. KWF Kankerbestrijding is in maart de eerste. “KWF is enorm geschokt door de feiten die het juridisch onderzoek van Ficq aan het licht heeft gebracht”, schrijft de organisatie op haar website. “En vooral door de vaststelling dat rokers al jarenlang consequent en opzettelijk/bewust worden misleid door de tabaksindustrie. Daarom doet KWF ook aangifte en voegen wij ons in de lopende strafzaak.”

Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NTvG) en de Stichting Claudicationet, vertegenwoordigers van respectievelijk artsen en fysiotherapeuten, volgen in mei het voorbeeld.

Politieke steun

De aangifte laat ook de politiek niet onberoerd. Al op 10 oktober stelt de SP in de Tweede Kamer vragen over de sjoemelsigaret en wat de overheid heeft gedaan met informatie die het RIVM daarover al in 2012 eens had verspreid. Staatssecretaris Van Rijn (VWS) reageert dik een maand later met de mededeling dat hij de misleidende informatie over de giftigheid van sigaretten ‘zorgelijk’ vindt en dat hij de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) heeft geattendeerd op deze mogelijke overtreding van de Tabakswet.

In mei 2017 verschijnt een artikel in het gezaghebbende Journal of the National Cancer Institute met resultaten van een onderzoek van de Ohio State University in opdracht van het Nationaal Kankerinstituut in de Verenigde Staten. Daaruit blijkt dat rokers door de gaatjes in filters een grotere kans hebben om longkanker te krijgen doordat ze meer chemicaliën in hun binnenkrijgen.

Enkele maanden later, in augustus 2017, verrast het RIVM met een stuk op haar website waarin de beschuldiging dat de gaatjes in sigarettenfilters een verkeerd beeld geven van de TNCO-waarden die rokers binnenkrijgen. Het RIVM zegt daartoe over te zijn gegaan omdat het instituut veel vragen over de sjoemelsigaret kreeg. “De hoeveelheden teer, nicotine en koolmonoxide (afgekort ‘TNCO’) bepaald met de door de EU voorgeschreven standaard meetmethode, zijn lager dan wat een roker binnen krijgt”, schrijft het RIVM.

Steun van staatssecretaris

Advocaat Bénédicte Ficq voelt zich door de stellingname van het RIVM enorm gesteund. “Dit is de officiële bevestiging van ons punt”, zegt ze. En in het programma Jinek vult ze daarbij aan: “Dat betekent dat een gewone sigaret geen legaal product is, omdat wet en regelgeving worden overtreden.”

Daarvan is ook inmiddels demissionair staatssecretaris Van Rijn overtuigd, zo blijkt uit een brief die hij daags voor zijn vertrekt aan de Tweede Kamer verstuurt. Daarin geeft hij aan dat de regering ze snel mogelijk een einde wil maken aan de sjoemelsigaret omdat de gaatjes in de filters de metingen van schadelijke stoffen in sigarettenrook vervalsen. Van Rijn zegt er bij zijn collega’s in Europa op aan te dringen de meetmethodes snel aan te passen.

Van Rijn: “Ik denk dat iedereen wel weet dat roken dodelijk is, maar mensen moeten in ieder geval ook weten wat ze echt binnen krijgen. Het lijkt erop dat de huidige gemeten waarden een flinke onderschatting zijn van wat mensen werkelijk binnen krijgen. Daar moeten we zo snel mogelijk van af.”

Het RIVM wacht Europese regelgeving op dit terrein niet af, laat zij op 28 oktober weten: het instituut kondigt aan binnenkort een ‘schaamlijst’ te publiceren waarop van 100 populaire sigarettenmerken is te zien hoe giftig een sigaret bij normaal gebruik écht is.

Ondertussen wikt en weegt het Openbaar Ministerie al langer dan een jaar of het de zaak op basis van de aangifte voor de rechter zal brengen.

Wordt vervolgd.